My berlińczycy
My berlińczycy

Akt I

W okowach polityki

Po katastrofie rozbiorów Polski (1772, 1793, 1795), a następnie kongresie wiedeńskim (1815) na trwałe (do 1918 r.) zmieniła się polityczna mapa Europy. Dużą część państwa pruskiego stanowiły ziemie dawnego państwa polskiego, blisko jedna trzecia ludności mówiła po polsku bądź w dialektach słowiańskich. Do 1848 r. Wielkie Księstwo Poznańskie cieszyło się autonomią. Na dworze pruskim pojawiała się polska szlachta, przedstawiciele wolnych zawodów. Wielkim echem odbiło się w Niemczech powstanie listopadowe i polskie dążenie do wolności. Atmosfera „Polenbegeisterung” docierała też do Berlina. „Łabędzim śpiewem” tego okresu stało się uwolnienie z więzienia w Moabicie Ludwika Mierosławskiego podczas Wiosny Ludów w 1848 r.

Przez około sto lat (1848–1945) mamy do czynienia z faktycznym
i wyobrażonym kształtowaniem się wizerunku „wiecznego wroga”. Sztandarowym zjawiskiem dominującym przez ten okres jest zdefiniowana przez profesora Klausa Zernacka i jego szkołę negative Polenpolitik niemal wszystkich pruskich/niemieckich rządów, która z kolei wzmacniała „polski nacjonalizm obronny”. Nie da się bez tego kontekstu zrozumieć postaw
i poglądów Polaków w Berlinie.

W tym samym czasie Berlin z prowincjonalnego miasta staje się stolicą europejskiego formatu i metropolią przyciągającą tysiące emigrantów, głównie Polaków, których liczba na przełomie XIX i XX wieku sięga około 100 tysięcy. Polacy, albo szerzej – mieszkańcy Berlina mówiący po polsku – stają się ważną częścią stolicy Niemiec.

Tragiczny finał dla wielu Polaków przynoszą wydarzenia II wojny światowej. Ich preludium stanowiła cyniczna polityka nazistów, w wyniku której wypędzono (1938) z Berlina 6 tys. Żydów, obywateli polskich. Działacze polskich organizacji trafiają do więzień i obozów koncentracyjnych. Berlin zmienia się w wielką „fabrykę” i miejsce cierpień tysięcy robotników przymusowych. Wydarzenia te poprzedza epizod z dzisiejszego punktu widzenia mało zrozumiały: prawdziwa ekspansja polskiej kultury w okresie nazistowskim. Po podpisaniu deklaracji o niestosowaniu siły między Niemcami a Polską, nastąpiło niezwykłe ożywienie wymiany kulturalnej. Berlin stał się sceną występów najwybitniejszych polskich artystów.

W kontekst polityczny wpisuje się też życie Polaków w podzielonym Berlinie. W stolicy NRD życie niewielkiej polskiej mniejszości było niezauważalne, przeplatało się z wytycznymi strategii państw „bloku wschodniego”.

Prawdziwe ożywienie następuje dopiero od lat 70. XX wieku. Mimo „reglamentowanej” wolności, w Berlinie żywo przyjmowane są wpływy polskiej kultury. Enerdowska opozycja szuka wsparcia i wzorców w Polsce. W tym samym czasie w Berlinie Zachodnim tworzy się coraz silniejsza enklawa polskiej emigracji nie tylko ekonomicznej, ale także politycznej. Dzięki zawieszeniu obowiązku wizowego Berlin staje się „polskim oknem” na zachodnioeuropejską demokrację. Prawdziwe zmiany przynosi jednak dopiero rok 1989.

Scena I Tu rozgrywała się polityka
Scena II Fabrykanci rewolucji
Scena III Pod czerwonym sztandarem
Scena IV Zwodnicze preludium tragedii
Scena V Katastrofa
Scena VI Za Murem
Scena VII Przed Murem

| Scena I
Tu rozgrywała się polityka
01
02
03
01. Ferdynand Radziwiłł, Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie
02. Noch ist Polen nicht verloren, karykatura, „Humoristische Blätter“, Wiedeń 1886
03. Mapa Polski
| Scena II
Fabrykanci rewolucji
01
02
03
01. Das Hambacher Fest, Hans Mocznay, 1977, Deutsches Historisches Museum
02.Pochód triumfalny Polaków przez Berlin
03. Ludwik Mierosławki, litografia, Bildarchiv Preußischer Kulturbesitz
| Scena III
Pod czerwonym sztandarem
01
02
03
04
01. Julian Marchlewski
02. Czysta karta legitymacyjna PPS zaboru pruskiego, Landesarchiv Berlin
03. Róża Luksemburg (ok. 1915), Fotoarchiv Landesarchiv Berlin
04. Członkowie PPS zaboru pruskiego, Hirschgarten 19 czerwca 1898, Landesarchiv Berlin
| Scena IV
Zwodnicze preludium tragedii
01
02
03
01. Bagaż wysiedlonych na dworcu w Zbąszyniu Żydów, październik 1938 r.
Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa
02. Goebbels z wizytą u marszałka Piłsudskiego
03. Odznaka wiary i wytrwania, Helena Lehr, Edmund Osmańczyk, Polacy spod znaku rodła, Warszawa 1972
| Scena V
Katastrofa
01
02
03
01. Major Alfons Jerzy Jakubianiec, ps. „Kuba” (1905-1945) Źródło: Juliusz Pollack, Wywiad, sabotaż, dywersja. Polski ruch oporu w Berlinie 1939-1945,
Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1991, fot. Nr 14
02. Fotografie robotników przymusowych ze zbiorów Fundacji „Polsko-Niemieckie Pojednanie
03. Raport z wykonania wyroku śmierci na Józefie Augustyniaku Gedenkstätte Plätzenese, Berlin
| Scena VI
Za Murem
01
02
03
01. Wojciech Drozdek
02. Karina Sygulla
03. Bolko Kliemek
| Scena VII
Przed Murem
01
02
03
04
01. Fotografia trzech żołnierzy ZSRR, NRD, PRL, z odlatującym gołąbkiem pokoju na tle napisu „PRZYJAŹŃ 1987“/ „FREUNDSCHAFT 1987“, Instytut Polski w Berlinie, archiwum
02. Elektrownia Jöneschwelde w NRD budowana przez polskich specjalistów Polnisches Institut Berlin, Archivbestand,
03. Porozumienie o dziele przyjaźni młodzieży NRD i PRL podpisane we Wrocławiu przez sekretarza generalnego KC SED oraz przewodniczącego rady państwowej NRD Ericha Honeckera oraz przez pierwszego sekretarza KC PZPR oraz przewodniczącego rady narodowej PRL Wojciecha Jaruzelskiego. Z lewej strony siedzi: Eberhard Aurich, I Sekretarza rady centralnej związku młodzieży niemieckiej (FDJ). W środku stoi: Egon Krenz, członek biura politycznego oraz sekretarz KC SED. Na lewo od niego: Oskar Fischer, minister spraw zagranicznych NRD.
Instytut Polski w Berlinie, archiwum
04. Z województwa, z ulicy na ulice...wszystko musi być pod kontrolą władzy. Instytut Polski w Berlinie, archiwum